Skoro sve pravoslavne porodice sa područja Sarajevsko-romanijske regije (Pale, Sokolac, Prača, Trnovo) poznavajući svoj rodoslov dolaze do pretka koji se (kako kažu) doselio iz Crne Gore. Razlog dolaska svog pretka porodice obično smještaju u romantične polumitske predstave o junaku koji je navodno ubio nekog turskog vlastodržca u Crnoj Gori, pa se potom sa porodicom morao sakriti na Romaniju. Međutim, prava istina je malo drugačija i malo manje romantična. Uz pomoć savremenih istoričara došlo je do određivanja tačnih godina doseljavanja iz Crne Gore na Romaniju. Za glavnu godinu doseljavanja uzima se 1714. godina, kada je, poslije vojnog pohoda bosanskog namjesnika Numan-paše Ćuprlića, zarobljeno pravoslavno stanovništvo naseljeno na prostor Glasinca i šire okoline. Doseljavanje u manjem obimu desilo se još 1866. i 1877. godine
Saznanja o tačnim godinama doseljavanja “Karadaglija”, kako ih nazivaju turski izvori (Karadag– turski naziv za Crnu Goru) dugujemo prije svega istoričarima dr Miomiru Dašiću, mr Aleksandru Stamatoviću, prof. dr Enveru Imamoviću, ali i drugim istoričarima koji su se bavili ovom istorijskom temom.
Za početak, o tom događaju imamo osvrt bosanskog istoričara, prof. dr Envera Imamovića, koji je u svojoj knjizi “Porijeklo i pripadnost stanovništva Bosne i Hercegovine”, izdatoj u Sarajevu 1998. godine, predočio sljedeće:
“Više crnogorskih rodova s nekoliko hiljada čeljadi doselilo je 1714. godine na Glasinac kod Sarajeva. Bila su to bratstva Cuca, Bjelica, Ćeklića, Pješivaca, Bjelopavlića, Banjana, Nikšićana, Pivljana, Drobnjaka i dr.
Turske vlasti su ih, u stvari, ovdje prisilno naselile za kaznu zbog odmetništava i stalnih pljački po drumovima Crne Gore.
Bosanski namjesnik Numan-paša Ćuprilić dobio je naredbu da uspostavi red što je ovaj i učinio vojnim pohodom. Tom prilikom je pohvatao odgovorne i kaznio ih, a ostale sa ženama i djecom dotjerao u Bosnu i odredio im Glasinac sa širom okolicom kao novo stanište.
Crnogorski brđani su doseljavali u ovaj dio Bosne u još dva navrata: 1866. i 1878. godine. Od tih doseljenika potiče skoro sve današnje pravoslavno stanovništvo naseljeno po Romaniji i njenoj široj okolici (Pale, Sokolac, Prača, Trnovo).”
Istoričar iz Crne Gore, dr Miomir Dašić, u jednom dijelu knjige “Seobe Crnogoraca u Rusiju sredinom 18. vijeka”, osvrće se na to vrijeme ovako:
“Borbe su nastavljene i u 1713. godini, pa je sultan izdao naredbu da novoimenovani bosanski beglerbeg Numan-paša Ćuprilić sa još većom vojskom (oko 30.000 vojnika) silom oružja slomi otpor Crnogoraca i Brđana i da uhvati mitropolita Danila i druge narodne prvake i isiječe ih.
Napad je izvršen u jesen 1714. godine. U toku ovog pohoda oko dvije hiljade Crnogoraca je palo u borbama s Turcima, a 3.000 lica, uglavnom, žena i djece je zarobljeno i naseljeno po zapustjelom Glasincu i okolo po Romaniji, gdje su bili pod budnim okom turskih vlasti. Naročito je satrvena Katunska nahija.
Šta je značila ova katastrofalna pogibija i razura najbolje govori mletački popis iz 1692. godine, po kome je u onovremenoj Crnoj Gori živjelo svega 12.418 stanovnika.”
Dakle, ovdje već imamo imamo podatke da je tokom napada Numan- paše poginulo 2.000 Crnogoraca a oko 3.000 deportovano na Romaniju.
Iz trećeg izvora, mada bi on po hronologiji morao biti prvi, knjige dr Vladimira Ćorovića- “Istorija Jugoslavije”, objavljenoj 1933. godine, u poglavlju “Oslobođenje Crne Gore”, kaže se sljedeće:
“ U leto god. 1714. krenuo je na Crnu Goru bosanski vezir Numan-paša Ćuprilić, i opet u zajednici sa skadarskim i hercegovačkim pašama. Pozvao je pre napada Crnogorce da se pokore, plate harače i dadu taoce.
Kad mu je na taj poziv došlo poviše crnogorskih glavara, 37 na broj, paša je preko njihovih glasnika poručio narodu da poslušaju naredbe, a onda ih je sve dao pogubiti.
Pred njegovom silom obezglavljeni i uplašeni narod krenuo je na sve strane, u planine, u pećine i na mletačko područje.
Numan-paša prodre do Cetinja, pohara i opustoši ponovo sve i povede iz njega povelik plen. Tim crnogorskim zarobljenicima, navodi S. Bašagić, naseljen je Glasinac i njegova okolina.”
Iz ovog osvrta saznajemo novi detalj- da su Turci prije napada pozvali 37. glavara na pregovore o pokornosti pred silom, ali da su na prevaru pogubljeni, a narod time obezglavljen.
O razmjerama vojnog pohoda i uzimanju ropstva govori i mr. Aleksandra Stamatovića u knjizi “Kratka istorija Mitropolije Crnogorsko- primorske (1219-1999)”, gdje Stamatović navodi sljedeće:
“Žešći napad Crna Gora je pretrpjela 1714. godine, kada je na nju napao Numan-paša Ćuprilić sa još jačom vojskom. On je uspio da uđe u Cetinje i spali manastir.
Turske snage su krstarile po crnogorskim brdima i hvatale nejač, koja je potom odvođena u ropstvo. Veliki broj kuća je popaljen, te se ovaj pohod računa kao najgori po Crnu Goru u njenoj istoriji.”
Najpreciznije podatke o ovim događajima nalazimo kod istoričara Bakira Tanovića u njegovoj knjizi “Čurčića Vakuf”, izdatoj u Sarajevu 2016, gdje navodi precizan podatak da je odvođenje zarobljenika i njegovo naseljavanje povjereno Hadži Salihagi Ćurčiću, komandantu sarajevskih janičara, a takođe navodi i da je to bio jedini primjer nasilnog naseljavanja zakupaca-kmetova na čifluke spahija u Bosanskom pašaluku u 18. vijeku i da je to urađeno po nagovoru dubrovačke vlade. Naime, dubrovački poslanici u Istanbulu godinama su insistirali kod Porte na tom pitanju, sve dok Porta nije dala ovakav nalog Numan-paši.
Tanović u svojoj knjizi kaže sljedeće:
“Safvet-beg Bašagić slaže se sa Muvekitovim podacima i kaže da je zarobljeno stanovništvo katunske nahije, Cuci, Ozrinići i Ćeklići, njih 3.000 muških glava, većinom naseljenih po Glasincu i okolini.
To naseljavanje je očigledno povjereno Hadži Salihagi Ćurčiću, komandantu sarajevskih janičara. Ove pobunjeničke familije naseljene su na čiflucima, mulkovnoj zemlji, vjerovatno na pustim imanjima vojnih zapovjednika i vojnika koji su učestvovali u pohodu.
Ovo je tokom 18. stoljeća jedini primjer nasilnog naseljavanja zakupaca-kmetova na čifluke spahija u Bosanskom ejaletu.
Preseljavanje crnogorskih plemena u unutrašnjost Bosne urađeno je po nagovoru dubrovačke vlade. Dubrovački poslanici u Istanbulu godinama su insistirali kod Porte na tom pitanju, sve dok Porta nije dala ovakav nalog Numan-paši.”
Iako se pohod Numan paše desio prije više od trista godina, očigledno je da se događaji toga vremena mogu solidno rekonstruisati, pa tako i tačna godina i način doseljavanja pravoslavnog stanovništva iz Crne Gore na Romaniju.
Osim ovog najvećeg doseljavanja, bila su još naseljavanja pravoslavnog stanovništva iz stare Hercegovine (Crne Gore) u dva navrata: 1866, nakon propasti Drugog ustanka Luke Vukalovića i 1878. godine u zadnjoj godini Srpsko-turskog rata. Međutim, o ova dva talasa doseljavanja još uvijek nemamo preciznijih istorijskih podataka. Ono što se se zna jeste da je to stanovništvo bilo mahom iz okoline Nikšića (stara Hercegovina).
Iako je surovi Numan pašin pohod bio učinkovit, ipak nije uspio da uništi plemena “Karadaga”, kao ni pohodi nakon njegovog. Crnogorska plemena uspjela su da opstanu, ostanu i dalje slobodna i na kraju iz slobode osnuju i državu, međunarodno priznatu na Berlinskom kongresu 1878. godine. Na većini političkih karti Osmanskog carstva teritorija stare i prave Crne Gore (Katunska nahija) označavala se crvenom bojom kao teritorija bez uzpostavljene političke vlasti, a prema mnogim vojnim istoričarima njen prostor se smatra jednim od samo par prostora na svijetu koji su, i pored nastojanja, ipak ostali neosvojivi za velike sile.
Iako su prošli vijekovi od doseljavanja, pravoslavni Romanijci kroz porodičnu istoriju čuvaju sjećanje na ponosne pretke i slobodni ”Karadag”.
Autor teksta: Prof. istorije Mile Vasiljević
CENTRAL NEWS
