Prema narodnom predanju i tumačenju nekih istorijskih izvora, u Palama, u naselju Donji Pribanj, nalazilila se pravoslavna crkva Svetog Petra iz ranog srednjeg vijeka, koju su srušili Turci nakon osvajanja Bosne između 1463. i 1530. godine, a od kamena sazidali Begovu džamiju na Baščaršiji.
Crkva je bila izgrađena u XI ili XII vijeku.
Mjesto Crkveni brijeg se nalazi na zapadnom dijelu Pala, tri-četiri kilometra od crkve u centru Pala, između Brda na zapadu i Donjeg Pribnja na istoku na nadmorskoj visini 1070 metara. Manja lokacija se naziva Crkvišta ili Crkvište. Crkveni brijeg je dominantna tačka odakle se pruža pogled na padine Romanije, Ravne planine, Trebevića, te na Paljansko polje i njegovu okolinu. U neposrednoj blizini ovog naselja, nalazi se i naselje Dragulje, gdje je locirana čuvena tvrđava iz doba Pavlovića “Grad na sastavku dvije Miljacke”.
Prema legendi koja se prenosi sa koljena na koljeno među stanovnicima ovog dijela Pala, nekada je na ovom mjestu postojala crkva. Međutim, ne radi se samo o nekoj narodnoj legendi, jer ostaci crkve zaista postoje i vidljivi su. Lokacija je vidljiva iz centra Pala, ali je mjesto obraslo gustom četinarskom šumom, pa je neprepoznatljivo.
Na samom uzvišenju se nalazi dosta ostataka kamena i na prvi pogled nije moguće vidjeti da se radi o ostacima nekog objekta. Međutim analizom terena se može jasno uvidjeti da je oko crkve bila podignuta ograda kružnog oblika. Teren je obrastao šipražjem, kroz vijekove se nataložilo nekoliko metara humusa. Ovo je bila moćna i snažna građevina i to je vidljivo iz ostataka. Kamen krečnjak je kopan i obrađivan, nekoliko stotina metara dalje u kamenolomu Majdan. Ispod je Katunište (uočavaju se temelji ljudske ruke), i tu je nekad bilo naselje.
Podaci o crkvi u narodnim predanjima
U knjizi profesora Mojsija Đerkovića ”Pale i Paljani” u jednom članku stoji zapisano: „Nikola Blagojević, devedesetogodišnjak, čija je kuća nedaleko odavde, prekrsti se i kaže: „Zaklinjem se Bogom i svojom krsnom slavom, svetim Nikolom, da ću tačno reći priču svoga djede i oca Marka koju su izgovarali pri samrtnom času. Prenijećeš dalje, da se ne zaboravi naša srpska svetinja, da je ovdje na ovom brijegu bila naša crkva, zvala se Petrova crkva. Poslije nekog vremena pošto su osvojili Bosnu Turci su je razrušili i kamen prenijeli u Sarajevo i tamo napravili Begovu džamiju. Ako ne govorim istinu, dabogda moja duša otišla na onaj svijet usred pakla. Amin!“ Izjava data 11. avgusta 1996. godine.
Istorijski podaci i činjenice
Osim predanja postoje i Istorijski podaci i istorijske činjenice koje zaista mogu potvrditi postojanje ove građevine. Mada nema konkretnih dokaza u istorijskim izvorima, postoje naznake da bi pominjanja crkvi u nekim izvorima mogla da se povežu sa ovom građevinom. To je, prije svega, Hrisovulja Vizantijskog cara Vasilija II Bugaroubice (976. do 1025) u kojoj se pominje prva crkvena građevina u zemlji Bosni, Crkva Svetog Petra NA BRDU U BOSNI.
Iako nije jasno da li se misli na ovu crkvu, na zaključak da se radi o istoj dovodi nas kasnije pominjanje ove crkve u nekim drugim izvorima kao ,,Crkve Svetog Petra NA BRDU” u Bosni. Takođe i istorijska činjenica da je središte crkvene organizacije u Bosni u najdužem periodu bilo baš u neposrednoj blizini ove građevine (Hodidjed).
Takođe, na jednoj srednjovjekovnoj karti profesora Marka Vega ucrtana je crkrva Sv. Petra i mjesto Brdo baš u ovom području.
Karakter Crkve u Bosni i Crkva Bosanska
Crkva bosanska je bila crkvena zajednica bosanskih hrišćana u srednjem vijeku. Iako ju je Katolička crkva smatrala jeretičkom, njeni pripadnici su sebe smatrali pravoslavnim hrišćanima. I dan-danas se u nauci vode rasprave o karakteru Crkve bosanske i njenoj povezanosti sa bogumilskim pokretom.
Crkva bosanska je pružala utočište vjerskim prognanicima sa raznih strana: bogumilima iz Raške, patarenima iz Dalmacije i katarima sa zapada, zbog čega je pokretano više krstaških pohoda na Bosnu.
Crkva bosanska, kao posebna organizacija bila je često uklopljena u druge pravoslavne episkopije,a prestala je da postoji nakon sloma srednjovekovne bosanske države i osmanskog osvajanja Bosne 1463. godine.
Uređenje
Među pripadnicima Crkve bosanske razlikovali su se pravi hrišćani (duhovnici, koji su se u pridržavali svih vjerskih kanona) i mrsni odnosno mirski ljudi – mirjani (vernici, koji se nisu morali strogo pridržavati vjerskih propisa). Naziv hrišćanin ili pravi hrišćanin, se često shvata u značenju riječi monah, zbog podvižničkog života koji su ispunjavali. Za razliku od istočne i zapadne crkve, čija su zvanja na grčkom ili latinskom jeziku, bosanski hrišćani su koristili narodne slovenske riječi za sveštenstvo. Vrhovni poglavar crkve bio je djed, a sveštenici su bili gosti i starci (pod zajedničkim imenom strojnici). Mnogi povezuju te nazive sa odgovarajućim grčkim nazivima, pa se smatra da je značenje riječi gost — iguman (koji je imao svoju gostionu), starac — prezviter, strojnici su jereji, a djed — episkop.
Ipak, oko karaktera Crkve bosanske i da li je bila istočnog ili zapadnog obreda, istoričari se još uvijek spore.
Prema predanju od ostataka crkve je napravljena Begova džamija na Baščaršiji
Brojni stariji ljudi Donjeg Pribnja, Brda i drugih okolnih sela, prepričavaju sjećanja svojih djedova i baka, da je crkva sv. Petra rasukana i prenesena u Sarajevo i od nje sagrađena Begova džamija. Prema jednoj legendi, vrata sa crkve sv. Petra su skinuta i prenesena na Begovu džamiju.
Prema predanju Begova džamija je sagrađena od kamena tesanca, koji odgovara krečnjaku iz obližnjeg Majdana. Crkva sv. Petra nalazila se u blizini lokacije Begove džamije, na rastojanju od desetak kilometara, već gotovog puta i teret je išao niza stranu, nizvodno dolinom Miljacke.
Predanje o građenju Begove džamije objavljeno je, sa manjim razlikama, u tri izvora: Mirza Safet, Gazi Husrevbeg (U spomen četiristogodišnjice dolaska u Bosnu), Sarajevo 1907., str. 59-60; Mirza Spaho, Gazi Husrevbeg. Slika iz bosanske prošlosti, Sarajevo 1907., str. 8; A.Nametak, Gazi Husrevbeg u narodnoj tradiciji, Sarajevo 1932., str. 25-26. Predanje o gradnji džamije ima tradicionalni karakter. Ovdje se iznosi da je kamene gromade vuklo po stotine jarmova volova i da su seljaci za izgubljenog vola dobivali bogatu naknadu. U vezi sa ovim pričala se i anegdota, objavljena u članku Begova džamija u Sarajevu“ u kalendaru „Novi Trebević“, 1893., str. 122 kako je nekakvom Srbinu, seljaku crkao vo vukući kamen za džamiju. Beg naredi te mu se za vola plati marijaš (dva novčića), a kad seljak vidje na dlanu tolike pare za jednoga vola uzvikne: „Ej, da je Bog dao da su i sva četiri crkla.“
Predanje dalje kaže da se kreč za džamiju gasio mlijekom koje je niz oluke teklo s Trebevića, a zakuhavao se bjelanjcima od jaja. Sve troje je imao ovdje da nađe. Najpoznatiji kreč i kamen u čitavoj okolini Sarajeva dobijao se ovdje kroz vjekove. Ovdje se tradicionalno spremao kreč – klak (stoji i prezime izvedeno iz toga – Klačar).
Arheološka istraživanja Crkve Svetog Petra u Palama nikada nisu vršena i ona tek treba da se urade. Nažalost, nadležne institucije Republike Srpske pokazuju krajnju nemarnost prema ostacima ovog objekta koji predstavlja veliko kulturno-istorijsko blago.
CENTRAL NEWS
